komana@komana.org
KOMANA KAZISININ 10.YILI 2018 YILI ÇALIŞMALARI
Mustafa N. TATBUL* D. Burcu ERCİYAS
Komana'da 2018 yılında arkeolojik araştırmaların 15. yılı, kazı çalışmalarının ise 10. yılı tamamlanmıştır. Komana'da ilk 10 yılda yürütülen kazı çalışmaları değerlendirildiğinde elde edilen arkeolojik veriler dört bakımdan önemlidir:
1
İlk olarak, Komana'da, arkeolojik olarak çok ender verilere sahip olduğumuz Osmanlı Dönemi kırsal yerleóimlerinin anlaóılmasına katkı saÂlayacak bilgiler üretilebilmektedir. Yapılan çalıómalarda Gümenek Köyü'nün 17.-18. yüzyıl yerleóimine (Kumanat) ait kalıntılar günyüzüne çıkarılmaktadır.
Gkinci olarak, Komana 11. yüzyılın ortasından itibaren Anadolu'da Bizans hakimiyetinin zayıflaması ve Türklerin bölgeye yerleómesiyle ortaya çıkan yeni sosyo-politik, ekonomik ve inançsal dinamikleri temsil eden bir yerleóim evresine sahiptir. 12 ile erken 14. yüzyıla tarihlenebilen bu evre özellikle kırsal ekonomi, ticaret ve üretim pratikleri hakkında önemli veriler saÂlamaktadır.
11-12. yüzyılın óimdilik yalnızca mezarlık alanı ve mezarlık kiliseleri ile temsil edildiÂi Komana'da üçüncü olarak, yazılı kaynakların çok kısıtlı olduÂu Erken Bizans ile Orta Bizans arasındaki "Karanlık ÇaÂ" olarak adlandırılan dönem ve öncesindeki geliómeleri temsil eden veriler son derece deÂerlidir. Komana, 6. ve 7. yüzyılları temsil eden bir yerleóim olarak, Anadolu'nun tamamı için kabul gören olumsuz çevresel koóullar ve doÂal afetlerin yanısıra, Pers ve Arap akınlarının yarattıÂı karmaóık sosyo-politik iklimin ve Antik
*
1
Dr. Mustafa N. TATBUL, Orta DoÂu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi kehir ve Bölge Planlama Bölümü Dumlupınar Bulvarı No.1 Çankaya-Ankara/TÜRKGYE. mtatbul@gmail.com Prof. Dr. D. Burcu ERCIYAS, Orta DoÂu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi kehir ve Bölge Planlama Bölümü Dumlupınar Bulvarı No.1 Çankaya-Ankara/TÜRKGYE. berciyas@metu.edu.tr Komana kazısında elde edilen küçük buluntular üzerine yapılan çalıómalar editörlü (Erciyas ve Acara Eser) bir kitapta toplanarak 2019 yılında yayınlanmıótır. Kitabın ilk bölümünde kazı çalıómalarına dair ilk 10 yılın deÂerlendirildiÂi kapsamlı bir bölüm bulunmaktadır (Erciyas 2019).
.............................................................................................................. 537 ÇaÂın sonundan itibaren ise kentlerin küçülmesi, surlu kasabalara dönüómesi ve kırsalın önem kazanmasıyla yerleóim düzenlerinde oluóan deÂióimlerin anlaóılması bakımından önemli veriler saÂlamaya baólamıótır.
Son olarak ise, yazılı kaynaklara dayanarak Helenistik Dönemde bir tapınak devleti olan ve Roma Döneminde de varlıÂını yarı özerk statüde bir kent olarak sürdüren Komana'da Helenistik ve Roma dönemlerine dair arkeolojik kanıtlar derin tabakalarda ortaya çıkmaya baólamıótır. Buluntular, M.Ö. erken 3. yüzyıl ile M.S. 3. yüzyıl arasında bir zamana yayılmaktadır. Helenistik Dönemden günümüze kadar sürekli yerleóilen Komana'da erken dönem yapı kalıntılarının (Helenistik ve Roma dönemleri) Bizans, Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde tekrar tekrar kullanıldıÂı, bütünlüÂünü yitirdiÂi ve kentin alçak alanlarında ise Yeóılırmak'ın biriktirdiÂi alüvyon nedeniyle oldukça derine gömüldüÂü anlaóılmaktadır.
2009 yılında baólayan kazılar öncesinde, 2004-2008 yılları arasında gerçekleótirilmió olan ve yüzey araótırmalarının ilk safhasını oluóturan çalıómalarda da Komana ve çevresinde özellikle Roma dönemi ve Ortaça boyunca yoÂun bir biçimde yerleóildiÂi tespit edilmiótir. 2 Kazılarda toplanan veriler yerleóimde tabakalanmanın daha iyi anlaóılmasına yardımcı olmuó, yeniden baólayan yüzey araótırmalarının ikinci aóamasında araótırma sorularının güncellenmesiyle yeni bir bakıó kazanılmasını saÂlamıó ve yüzey buluntularının daha iyi yorumlanması ve deÂerlendirilmesi bakımından bir klavuz haline gelmiótir.
Komana'da 2018 yılı kazı çalıómalarının ardından tabakalardan elde edilen verilere göre güncel kronolojik sıralama son kullanımdan baólayarak óu óekilde oluómuótur:3
•17. - 18. yy. Osmanlı mahallesi/köyü (Kumanat)
•12. - erken 14. yy. Daniómend iólikleri/yerleóimi (Sisiyye)
•11. - 12. yy. Kilise ve mezarlık/AóaÂı óehir
•7.yy – 8.yy. Erken Bizans surlu kırsal yerleóimi (harçlı yapı grubu)
•2. yy. Roma yazıtları/sikkeler
•M.Ö. erken 3. yy. Hellenistik dönem yapı temelleri, seramiÂi/sikkeler
2
3
Erciyas 2006; Erciyas 2007; Erciyas v.d. 2008; Erciyas ve Sökmen 2009; Erciyas ve Sökmen 2010; Erciyas 2012.
Erciyas 2019' dan derlenmiótir.
538
............................................................................................................ 2018 YILI KAZI ÇALIkMALARI4
Komana'da 2018 yılındaki kazı çalıómaları HTP01 ve HTP02 olmak üzere iki farklı alanda gerçekleótirilmiótir (Resim: 1). HTP01 alanında yapılan kazı çalıómalarında surlu yerleóimin merkezinde çalıómalar sürdürülürken, HTP02 alanının kuzeyinde ve güneyinde sur yapısının ortaya çıkarılmasına devam edilmiótir.
HTP01 Alanı
HTP01 alanı Hamamtepe höyüÂünün merkezinde yer alır. Bu bölgede çalıómalar 2009 yılından beri sürdürülmektedir. Önceleri genió alanda yatay veriler toplanabilmesi için planlanan açmalarda daha sonraki yıllarda derinleóen kazı çalıómaları aynı zamanda kazı çalıómalarının en güvenilir tabakalarını ve dolayısıyla da tepenin kronolojisini sunmuótur.
HTP01 alanındaki 2018 yılı çalıómalarının iki bölgede iki temel amacı bulunmaktadır. Kuzey-doÂu'da harçlı yapı evresinin anlaóılması ve kuzey-batı bölümde Kilise B'nin kuzey nefinin ortaya çıkarılarak planının netleómesi hedeflenmiótir.
HTP01 (Kuzey-DoÂu)
HTP01 alanının kuzey-doÂu bölümündeki çalıómaların amacı önceki yıllarda kazısı yapılan 11. - 12. yüzyıllara tarihlenen Orta Bizans Dönemi Kilise B yapısının temel duvarlarının hemen altında tespit edilen Erken Bizans Dönemi harçlı yapı evresinin ortaya çıkarılması olmuótur.
Yapılan çalıómalarda 2017 yılına kadar tespit edilmió en erken yapı evresi Erken Bizans Dönemine tarihlenirken, ortaya çıkarılan harçlı duvarların temel dolgularında Roma ve Helenistik dönemlere tarihlenen sikkeler ve seramikler, unguentarium ve piómió toprak figürin parçaları gibi çeóitli malzemeler tespit edilirken henüz bir yapısal kalıntı baÂlamına ulaóılamamıótı. Ancak, 2018 yılı çalıómaları sırasında Erken Bizans Dönemi harçlı duvarlarının altında tabaka dolgusu oldukça steril bir Helenistik dönem duvar temeli ortaya çıkarılmıótır (Resim: 2). Duvar temeliyle iliókili tabakada yoÂun miktarda boyalı Helenistik dönem seramiÂi bulunmuótur.
4
2018 yılı çalıómaları Kültür ve Turizm BakanlıÂı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel MüdürlüÂü ve Tokat ValiliÂi desteÂiyle yürütlmüótür.
.............................................................................................................. 539 Bu tabakada M.Ö. erken 3. yüzyıla tarihlenen seramiklerle birlikte bir 3. yüzyıl Knossos sikkesi bulunmuótur (Resim: 3). Komana kazısında óimdiye kadar bulunmuó en erken arkeolojik buluntudur. Karadeniz bölgesinde yaygın olarak bulunan Amisos ve daha az sayıda Komana sikkelerinin yanısıra, bulunmuó olan bu Girit sikkesi Komana'nın olasılıkla Karadeniz üzerinden uzak coÂrafyalar ile olan ticari iliókisinin sorgulanması bakımından önemli bir veri ortaya koymaktadır. Helenistik Dönem konteksti içerisinde yine tarihleme açısından önemli sayılabilecek bir de bronz fibula bulunmuótur (Resim: 4).
HTP01 (Kuzey-Batı)
HTP01 alanının kuzey-batı tarafında yapılan çalıómalarda ise yine daha önceki yıllarda kazısı yapılan Kilise B yapısının kuzeyinde yeni iki çalıóma alanı oluóturulmuótur. Bu kısımda öncelikle 11. - 12. yüzyıl kilisenin kuzey nefinin ortaya çıkarılması, ve ardından sırasıyla 17. - 18. yüzyıl Osmanlı Dönemi mekanları ile 12. - erken 14. yüzyıl Daniómendli ve Selçuklu mekanlarının daha genió bir alanda yayılımını görmek amaçlanmıótır (Resim: 5).
HTP02 Alanı
HTP02 Hamamtepe'yi çevreleyen sur ve surla iliókili tüm kazı çalıómalarını tanımlamaktadır. Yine surlarda da 2009 yılından bu yana kazılar devam etmektedir. Çalıómaların genel amacı sur yapısını tarihleyebilmek, yapısal özelliklerini ve evrelerini tanımlayabilmek, sur-yerleóim iliókisini farklı dönemler için irdeleyebilmek olmuótur.
2018 yılında HTP02 alanındaki çalıómalar surun kuzey-batı köóesinde iç ve dıó tarafında yürütülmüótür.
Surun dıó tarafında uzun yıllar duvarın yıkıntısı kaldırılmıó, ancak 2017 yılından itibaren güvenilir arkeolojik kontekstlere ulaóılmıótır. 2018 yılında sur dıóında yapılan çalıómaların amacı buradaki tabakaların ve mimari evrelerin daha iyi anlaóılması ve sur yapısının kuzey-batı, ve kuzey kısmının tamamının ortaya çıkarılarak belgelenmesi ve ziyarete hazırlanmak üzere koruma çalıómaları yapılması olmuótur (Resim: 6).
2017 yılı çalıómaları sırasında surun dıóında bulunan bir mekanın tabanı üzerinde erken 7. yüzyıla tarihlenen altın bir Phocas sikkesi ve cam aÂırlık tespit edilmió, surun en erken kullanıldıÂı dönemin tarihlenebilmesi bakı-
540
............................................................................................................ mından bu bulgu son derece önemli olmuótur. Tarihlemenin dıóında surun dıó organizasyonunun anlaóılması bakımından surda yürütülen çalıómalara devam edilmiótir.
Özellikle de önceki sezonda kale giriólerinden biri olduÂu düóünülen kısmın daha iyi anlaóılması hedeflenmiótir.
Surun iç tarafında yapılan çalıómada ise surun Osmanlı, Selçuklu ve Bizans dönemlerinde iç organizasyonun anlaóılması amaçlanmıótır. Çalıómalar sırasında girióten güneye uzanan ve ardından doÂuya kıvrılan ve dere çakıllarından oluóan bir sokak döóemesi ortaya çıkarılmıótır (Resim: 7). SokaÂın tarihlenebilmesi için 2019 da kazı çalıómaları sürdürülecektir.
Surlu yerleómenin iç bölümünde Hamamtepe'nin karakteristik ocaklı ve tuÂla döóemeli Selçuklu mekanlarının ortaya çıkarılmasına devam edilmiótir.
TESPGT VE JEOFGZGK ARAkTIRMA
Komana antik kenti sınırları içerisinde 7 köy yerleóimi bulunmaktadır. Kentin kesin sınırlarının belirlenebilmesi ve bir kent planı oluóturulabilmesi için 2018 yılında Gümenek ve Bula köylerinde bulunan kültür varlıklarının belgelenmesine devam edilmiótir. Ayrıca, Hamamtepe'ye sıkıómıó kazı alanlarının arttırılması ve kentin daha bütüncül anlaóılabilmesi amacı ile kent sınırları içerisinde kalan seçilmió 1 alanda jeofizik araótırma ve yüzey incelemesi yapılmıótır.
Gümenek (Kılıçlı) ve Bula köyleri arasında bulunan ve 2004 - 2008 yılları arasında gerçekleótirilen yüzey araótırmasında tespit edilen Orta Bizans Dönemi kilise yapısı etrafında bulunan tarlada elektrik direnç yöntemi kullanılarak jeofizik çalıóması yapılmıótır (Resim: 8). 5 Çalıómada 20x20 metre ölçülerinde 16 birimde çalıóılmıó, toplamda 6400 metrekare alan taranmıótır. Elektrik direnç yöntemi ile gerçekleótirilen çalıómada aynı zamanda 2006 yılında yine alanda manyetik tarama yöntemiyle gerçekleótirilen çalıómanın sonuçlarının karóılaótırılması ve yöntemlerin verimliliÂinin belirlenmesi amaçlanmıótır.
Orta Bizans Dönemi kırsal kilise yerleómesi olan alanda yapılan arkeojeofizik çalıómayla birlikte sistematik yüzey araótırması gerçekleótirilmiótir. Kilisenin odaÂında bulunduÂu kırsal yerleómenin yayılım alanı arkeojeofizik verilere ek olarak yüzey buluntularının daÂılımları birlikte analiz edilerek karóılaótırmalı olarak anlaóılmaya çalıóılmıótır (Resim: 9).
5
Erciyas 2006, 16; Erciyas v.d. 2008, 199-200.
.............................................................................................................. 541 KORUMA VE SA<LAMLAkTIRMA ÇALIkMALARI Koruma ve konservasyon çalıómaları kapsamında, hem küçük buluntuların koruma ve saÂlamlaótırma çalıómaları hem de arazide ortaya çıkarılan yapısal ögelerin koruma ve saÂlamlaótırılması çalıómaları kazılarla eó zamanlı olarak gerçekleótirilmiótir. 6. - 7. yüzyıl harçlı duvarlarının geçici koruma ve saÂlamlaótırma çalıómaları gerçekleótirilmiótir (Resim: 10). Çalıómalarda 2012 yılında yapılan malzeme analizleri ıóıÂında hazırlanan harç kompozisyonu kullanılmıótır. Bu malzeme analizleri sırasında Hamamtepe'yi çevreleyen sur duvarı ve kiliselerin hem derzlerinden hem de duvar sıvasından örnekler alınmıó ve fiziksel ve granülometrik analizlere, tane boyutu analizine tabi tutulmuó gözeneklilik, gerçek yoÂunluk, görünür yoÂunluk oranları belirlenmió, kimyasal analizlerle bu çalıómalar desteklenmiótir (Resim: 11). Analizler sonucu belirlenen harç kompozisyonu günümüze uygulanmıó ve orjinaline uygun, geri dönüótürülebilir, duvarın ve taóların yapısına zarar vermeyecek bir harç belirlenmiótir. Bu harcın belirlenmesinde orjinal harcın oranları esas belirleyici olmuótur. Buna göre; harçta agrega (baÂlayıcı) oranı 7 kireç oranı ise 3'dür. Agrega (baÂlayıcı) olarak dere kumu ve küçük boyutlu çakıllar ile yapıótırıcı ancak kolay çözelebilir pozolanit malzeme (pomza tozu) kullanılmıótır.
YAYIN FAALGYETLERG Komana'da yapılan kazı çalıómalarının 5.yılında, 2015'te, içerisinde disiplinlerarası çalıómalara ait bölümlerin bulunduÂu editörlü (Erciyas ve Tatbul 2015) bir kitap yayınlanmıótı. Çalıómaların 10. yılında ise küçük buluntulara dair çalıómaların ve arkeolojik kazıların son deÂerlendirmesinin yer aldıÂı editörlü (Erciyas ve Acara Eser 2019) bir monografi yayınlanmıótır. 2019 yılı çalıómalarında Erken Bizans, Roma ve Helenistik Dönem tabakalarındaki çalıómalara ve sur duvarının ortaya çıkarılmasına devam edilecektir.
BGBLGYOGRAFYA
Erciyas, D. B. 2006 "Tokat Gli Komana Antik Kenti Yüzey Araótırması 2004." 23. Araótırma Sonuçları Toplantısı (30 Mayıs-03 Haziran 2005, Antalya) 2: 13-22. Ankara: T.C. Kültür BakanlıÂı Yayınları.
Erciyas, D. B. 2007 "Komana Antik Kenti Yüzey Araótırması 2005." 24. Araótırma Sonuçları Toplantısı (29 Mayıs-02 Haziran 2006, Çanakkale) 2: 155-66. Ankara: T.C. Kültür BakanlıÂı Yayınları.
542
............................................................................................................ Erciyas, D. B. 2012 "Komana ve Çevresinde ÇaÂlar Boyu Yerleóim" Türkiye'de Arkeometrinin Ulu Çınarları. Prof.Dr. Ay Melek Özer ve Prof.Dr. kahinde Demirci'ye ArmaÂan. 163-171. Homer Kitabevi, Gstanbul
Erciyas, D. B. ve M. Acara Eser (ed.) 2019 Komana Small Finds Yerleóim Arkeolojisi Serisi 7, Monografi 2, Ege Yayınları, Gstanbul.
Erciyas D. B. ve E. Sökmen 2009 "Komana Antik Kenti ve Çevresi Yüzey Araótırması 2007" 26. Araótırma Sonuçları Toplantısı 1. Cilt 26-30 Mayıs 2008 Ankara, 289-306.
Erciyas D. B. ve E. Sökmen 2010 "Komana Antik Kenti Arkeolojik Araótırma Projesi 2008 Yılı Raporu" 27. Araótırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt 25-29 Mayıs 2009 Denizli, 355-374.
Erciyas, D. B., E.Sökmen, T. Kalaycı 2008 "Tokat Gli Komana Antik Kenti Yüzey Araótırması 2006" 25. Araótırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt 28 Mayıs-1 Haziran 2007, Kocaeli, 197-212.
Erciyas D. B. ve Tatbul M. N. (ed.) 2015 Komana Ortaça Yerleóimi / The Medieval Settlement at Komana. Yerleóim Arkeolojisi Serisi 5, Monografi 1, Ege Yayınları, Gstanbul.
Mustafa N. TATBUL* D. Burcu ERCİYAS
Komana'da 2018 yılında arkeolojik araştırmaların 15. yılı, kazı çalışmalarının ise 10. yılı tamamlanmıştır. Komana'da ilk 10 yılda yürütülen kazı çalışmaları değerlendirildiğinde elde edilen arkeolojik veriler dört bakımdan önemlidir:
1
İlk olarak, Komana'da, arkeolojik olarak çok ender verilere sahip olduğumuz Osmanlı Dönemi kırsal yerleóimlerinin anlaóılmasına katkı saÂlayacak bilgiler üretilebilmektedir. Yapılan çalıómalarda Gümenek Köyü'nün 17.-18. yüzyıl yerleóimine (Kumanat) ait kalıntılar günyüzüne çıkarılmaktadır.
Gkinci olarak, Komana 11. yüzyılın ortasından itibaren Anadolu'da Bizans hakimiyetinin zayıflaması ve Türklerin bölgeye yerleómesiyle ortaya çıkan yeni sosyo-politik, ekonomik ve inançsal dinamikleri temsil eden bir yerleóim evresine sahiptir. 12 ile erken 14. yüzyıla tarihlenebilen bu evre özellikle kırsal ekonomi, ticaret ve üretim pratikleri hakkında önemli veriler saÂlamaktadır.
11-12. yüzyılın óimdilik yalnızca mezarlık alanı ve mezarlık kiliseleri ile temsil edildiÂi Komana'da üçüncü olarak, yazılı kaynakların çok kısıtlı olduÂu Erken Bizans ile Orta Bizans arasındaki "Karanlık ÇaÂ" olarak adlandırılan dönem ve öncesindeki geliómeleri temsil eden veriler son derece deÂerlidir. Komana, 6. ve 7. yüzyılları temsil eden bir yerleóim olarak, Anadolu'nun tamamı için kabul gören olumsuz çevresel koóullar ve doÂal afetlerin yanısıra, Pers ve Arap akınlarının yarattıÂı karmaóık sosyo-politik iklimin ve Antik
*
1
Dr. Mustafa N. TATBUL, Orta DoÂu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi kehir ve Bölge Planlama Bölümü Dumlupınar Bulvarı No.1 Çankaya-Ankara/TÜRKGYE. mtatbul@gmail.com Prof. Dr. D. Burcu ERCIYAS, Orta DoÂu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi kehir ve Bölge Planlama Bölümü Dumlupınar Bulvarı No.1 Çankaya-Ankara/TÜRKGYE. berciyas@metu.edu.tr Komana kazısında elde edilen küçük buluntular üzerine yapılan çalıómalar editörlü (Erciyas ve Acara Eser) bir kitapta toplanarak 2019 yılında yayınlanmıótır. Kitabın ilk bölümünde kazı çalıómalarına dair ilk 10 yılın deÂerlendirildiÂi kapsamlı bir bölüm bulunmaktadır (Erciyas 2019).
.............................................................................................................. 537 ÇaÂın sonundan itibaren ise kentlerin küçülmesi, surlu kasabalara dönüómesi ve kırsalın önem kazanmasıyla yerleóim düzenlerinde oluóan deÂióimlerin anlaóılması bakımından önemli veriler saÂlamaya baólamıótır.
Son olarak ise, yazılı kaynaklara dayanarak Helenistik Dönemde bir tapınak devleti olan ve Roma Döneminde de varlıÂını yarı özerk statüde bir kent olarak sürdüren Komana'da Helenistik ve Roma dönemlerine dair arkeolojik kanıtlar derin tabakalarda ortaya çıkmaya baólamıótır. Buluntular, M.Ö. erken 3. yüzyıl ile M.S. 3. yüzyıl arasında bir zamana yayılmaktadır. Helenistik Dönemden günümüze kadar sürekli yerleóilen Komana'da erken dönem yapı kalıntılarının (Helenistik ve Roma dönemleri) Bizans, Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde tekrar tekrar kullanıldıÂı, bütünlüÂünü yitirdiÂi ve kentin alçak alanlarında ise Yeóılırmak'ın biriktirdiÂi alüvyon nedeniyle oldukça derine gömüldüÂü anlaóılmaktadır.
2009 yılında baólayan kazılar öncesinde, 2004-2008 yılları arasında gerçekleótirilmió olan ve yüzey araótırmalarının ilk safhasını oluóturan çalıómalarda da Komana ve çevresinde özellikle Roma dönemi ve Ortaça boyunca yoÂun bir biçimde yerleóildiÂi tespit edilmiótir. 2 Kazılarda toplanan veriler yerleóimde tabakalanmanın daha iyi anlaóılmasına yardımcı olmuó, yeniden baólayan yüzey araótırmalarının ikinci aóamasında araótırma sorularının güncellenmesiyle yeni bir bakıó kazanılmasını saÂlamıó ve yüzey buluntularının daha iyi yorumlanması ve deÂerlendirilmesi bakımından bir klavuz haline gelmiótir.
Komana'da 2018 yılı kazı çalıómalarının ardından tabakalardan elde edilen verilere göre güncel kronolojik sıralama son kullanımdan baólayarak óu óekilde oluómuótur:3
•17. - 18. yy. Osmanlı mahallesi/köyü (Kumanat)
•12. - erken 14. yy. Daniómend iólikleri/yerleóimi (Sisiyye)
•11. - 12. yy. Kilise ve mezarlık/AóaÂı óehir
•7.yy – 8.yy. Erken Bizans surlu kırsal yerleóimi (harçlı yapı grubu)
•2. yy. Roma yazıtları/sikkeler
•M.Ö. erken 3. yy. Hellenistik dönem yapı temelleri, seramiÂi/sikkeler
2
3
Erciyas 2006; Erciyas 2007; Erciyas v.d. 2008; Erciyas ve Sökmen 2009; Erciyas ve Sökmen 2010; Erciyas 2012.
Erciyas 2019' dan derlenmiótir.
538
............................................................................................................ 2018 YILI KAZI ÇALIkMALARI4
Komana'da 2018 yılındaki kazı çalıómaları HTP01 ve HTP02 olmak üzere iki farklı alanda gerçekleótirilmiótir (Resim: 1). HTP01 alanında yapılan kazı çalıómalarında surlu yerleóimin merkezinde çalıómalar sürdürülürken, HTP02 alanının kuzeyinde ve güneyinde sur yapısının ortaya çıkarılmasına devam edilmiótir.
HTP01 Alanı
HTP01 alanı Hamamtepe höyüÂünün merkezinde yer alır. Bu bölgede çalıómalar 2009 yılından beri sürdürülmektedir. Önceleri genió alanda yatay veriler toplanabilmesi için planlanan açmalarda daha sonraki yıllarda derinleóen kazı çalıómaları aynı zamanda kazı çalıómalarının en güvenilir tabakalarını ve dolayısıyla da tepenin kronolojisini sunmuótur.
HTP01 alanındaki 2018 yılı çalıómalarının iki bölgede iki temel amacı bulunmaktadır. Kuzey-doÂu'da harçlı yapı evresinin anlaóılması ve kuzey-batı bölümde Kilise B'nin kuzey nefinin ortaya çıkarılarak planının netleómesi hedeflenmiótir.
HTP01 (Kuzey-DoÂu)
HTP01 alanının kuzey-doÂu bölümündeki çalıómaların amacı önceki yıllarda kazısı yapılan 11. - 12. yüzyıllara tarihlenen Orta Bizans Dönemi Kilise B yapısının temel duvarlarının hemen altında tespit edilen Erken Bizans Dönemi harçlı yapı evresinin ortaya çıkarılması olmuótur.
Yapılan çalıómalarda 2017 yılına kadar tespit edilmió en erken yapı evresi Erken Bizans Dönemine tarihlenirken, ortaya çıkarılan harçlı duvarların temel dolgularında Roma ve Helenistik dönemlere tarihlenen sikkeler ve seramikler, unguentarium ve piómió toprak figürin parçaları gibi çeóitli malzemeler tespit edilirken henüz bir yapısal kalıntı baÂlamına ulaóılamamıótı. Ancak, 2018 yılı çalıómaları sırasında Erken Bizans Dönemi harçlı duvarlarının altında tabaka dolgusu oldukça steril bir Helenistik dönem duvar temeli ortaya çıkarılmıótır (Resim: 2). Duvar temeliyle iliókili tabakada yoÂun miktarda boyalı Helenistik dönem seramiÂi bulunmuótur.
4
2018 yılı çalıómaları Kültür ve Turizm BakanlıÂı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel MüdürlüÂü ve Tokat ValiliÂi desteÂiyle yürütlmüótür.
.............................................................................................................. 539 Bu tabakada M.Ö. erken 3. yüzyıla tarihlenen seramiklerle birlikte bir 3. yüzyıl Knossos sikkesi bulunmuótur (Resim: 3). Komana kazısında óimdiye kadar bulunmuó en erken arkeolojik buluntudur. Karadeniz bölgesinde yaygın olarak bulunan Amisos ve daha az sayıda Komana sikkelerinin yanısıra, bulunmuó olan bu Girit sikkesi Komana'nın olasılıkla Karadeniz üzerinden uzak coÂrafyalar ile olan ticari iliókisinin sorgulanması bakımından önemli bir veri ortaya koymaktadır. Helenistik Dönem konteksti içerisinde yine tarihleme açısından önemli sayılabilecek bir de bronz fibula bulunmuótur (Resim: 4).
HTP01 (Kuzey-Batı)
HTP01 alanının kuzey-batı tarafında yapılan çalıómalarda ise yine daha önceki yıllarda kazısı yapılan Kilise B yapısının kuzeyinde yeni iki çalıóma alanı oluóturulmuótur. Bu kısımda öncelikle 11. - 12. yüzyıl kilisenin kuzey nefinin ortaya çıkarılması, ve ardından sırasıyla 17. - 18. yüzyıl Osmanlı Dönemi mekanları ile 12. - erken 14. yüzyıl Daniómendli ve Selçuklu mekanlarının daha genió bir alanda yayılımını görmek amaçlanmıótır (Resim: 5).
HTP02 Alanı
HTP02 Hamamtepe'yi çevreleyen sur ve surla iliókili tüm kazı çalıómalarını tanımlamaktadır. Yine surlarda da 2009 yılından bu yana kazılar devam etmektedir. Çalıómaların genel amacı sur yapısını tarihleyebilmek, yapısal özelliklerini ve evrelerini tanımlayabilmek, sur-yerleóim iliókisini farklı dönemler için irdeleyebilmek olmuótur.
2018 yılında HTP02 alanındaki çalıómalar surun kuzey-batı köóesinde iç ve dıó tarafında yürütülmüótür.
Surun dıó tarafında uzun yıllar duvarın yıkıntısı kaldırılmıó, ancak 2017 yılından itibaren güvenilir arkeolojik kontekstlere ulaóılmıótır. 2018 yılında sur dıóında yapılan çalıómaların amacı buradaki tabakaların ve mimari evrelerin daha iyi anlaóılması ve sur yapısının kuzey-batı, ve kuzey kısmının tamamının ortaya çıkarılarak belgelenmesi ve ziyarete hazırlanmak üzere koruma çalıómaları yapılması olmuótur (Resim: 6).
2017 yılı çalıómaları sırasında surun dıóında bulunan bir mekanın tabanı üzerinde erken 7. yüzyıla tarihlenen altın bir Phocas sikkesi ve cam aÂırlık tespit edilmió, surun en erken kullanıldıÂı dönemin tarihlenebilmesi bakı-
540
............................................................................................................ mından bu bulgu son derece önemli olmuótur. Tarihlemenin dıóında surun dıó organizasyonunun anlaóılması bakımından surda yürütülen çalıómalara devam edilmiótir.
Özellikle de önceki sezonda kale giriólerinden biri olduÂu düóünülen kısmın daha iyi anlaóılması hedeflenmiótir.
Surun iç tarafında yapılan çalıómada ise surun Osmanlı, Selçuklu ve Bizans dönemlerinde iç organizasyonun anlaóılması amaçlanmıótır. Çalıómalar sırasında girióten güneye uzanan ve ardından doÂuya kıvrılan ve dere çakıllarından oluóan bir sokak döóemesi ortaya çıkarılmıótır (Resim: 7). SokaÂın tarihlenebilmesi için 2019 da kazı çalıómaları sürdürülecektir.
Surlu yerleómenin iç bölümünde Hamamtepe'nin karakteristik ocaklı ve tuÂla döóemeli Selçuklu mekanlarının ortaya çıkarılmasına devam edilmiótir.
TESPGT VE JEOFGZGK ARAkTIRMA
Komana antik kenti sınırları içerisinde 7 köy yerleóimi bulunmaktadır. Kentin kesin sınırlarının belirlenebilmesi ve bir kent planı oluóturulabilmesi için 2018 yılında Gümenek ve Bula köylerinde bulunan kültür varlıklarının belgelenmesine devam edilmiótir. Ayrıca, Hamamtepe'ye sıkıómıó kazı alanlarının arttırılması ve kentin daha bütüncül anlaóılabilmesi amacı ile kent sınırları içerisinde kalan seçilmió 1 alanda jeofizik araótırma ve yüzey incelemesi yapılmıótır.
Gümenek (Kılıçlı) ve Bula köyleri arasında bulunan ve 2004 - 2008 yılları arasında gerçekleótirilen yüzey araótırmasında tespit edilen Orta Bizans Dönemi kilise yapısı etrafında bulunan tarlada elektrik direnç yöntemi kullanılarak jeofizik çalıóması yapılmıótır (Resim: 8). 5 Çalıómada 20x20 metre ölçülerinde 16 birimde çalıóılmıó, toplamda 6400 metrekare alan taranmıótır. Elektrik direnç yöntemi ile gerçekleótirilen çalıómada aynı zamanda 2006 yılında yine alanda manyetik tarama yöntemiyle gerçekleótirilen çalıómanın sonuçlarının karóılaótırılması ve yöntemlerin verimliliÂinin belirlenmesi amaçlanmıótır.
Orta Bizans Dönemi kırsal kilise yerleómesi olan alanda yapılan arkeojeofizik çalıómayla birlikte sistematik yüzey araótırması gerçekleótirilmiótir. Kilisenin odaÂında bulunduÂu kırsal yerleómenin yayılım alanı arkeojeofizik verilere ek olarak yüzey buluntularının daÂılımları birlikte analiz edilerek karóılaótırmalı olarak anlaóılmaya çalıóılmıótır (Resim: 9).
5
Erciyas 2006, 16; Erciyas v.d. 2008, 199-200.
.............................................................................................................. 541 KORUMA VE SA<LAMLAkTIRMA ÇALIkMALARI Koruma ve konservasyon çalıómaları kapsamında, hem küçük buluntuların koruma ve saÂlamlaótırma çalıómaları hem de arazide ortaya çıkarılan yapısal ögelerin koruma ve saÂlamlaótırılması çalıómaları kazılarla eó zamanlı olarak gerçekleótirilmiótir. 6. - 7. yüzyıl harçlı duvarlarının geçici koruma ve saÂlamlaótırma çalıómaları gerçekleótirilmiótir (Resim: 10). Çalıómalarda 2012 yılında yapılan malzeme analizleri ıóıÂında hazırlanan harç kompozisyonu kullanılmıótır. Bu malzeme analizleri sırasında Hamamtepe'yi çevreleyen sur duvarı ve kiliselerin hem derzlerinden hem de duvar sıvasından örnekler alınmıó ve fiziksel ve granülometrik analizlere, tane boyutu analizine tabi tutulmuó gözeneklilik, gerçek yoÂunluk, görünür yoÂunluk oranları belirlenmió, kimyasal analizlerle bu çalıómalar desteklenmiótir (Resim: 11). Analizler sonucu belirlenen harç kompozisyonu günümüze uygulanmıó ve orjinaline uygun, geri dönüótürülebilir, duvarın ve taóların yapısına zarar vermeyecek bir harç belirlenmiótir. Bu harcın belirlenmesinde orjinal harcın oranları esas belirleyici olmuótur. Buna göre; harçta agrega (baÂlayıcı) oranı 7 kireç oranı ise 3'dür. Agrega (baÂlayıcı) olarak dere kumu ve küçük boyutlu çakıllar ile yapıótırıcı ancak kolay çözelebilir pozolanit malzeme (pomza tozu) kullanılmıótır.
YAYIN FAALGYETLERG Komana'da yapılan kazı çalıómalarının 5.yılında, 2015'te, içerisinde disiplinlerarası çalıómalara ait bölümlerin bulunduÂu editörlü (Erciyas ve Tatbul 2015) bir kitap yayınlanmıótı. Çalıómaların 10. yılında ise küçük buluntulara dair çalıómaların ve arkeolojik kazıların son deÂerlendirmesinin yer aldıÂı editörlü (Erciyas ve Acara Eser 2019) bir monografi yayınlanmıótır. 2019 yılı çalıómalarında Erken Bizans, Roma ve Helenistik Dönem tabakalarındaki çalıómalara ve sur duvarının ortaya çıkarılmasına devam edilecektir.
BGBLGYOGRAFYA
Erciyas, D. B. 2006 "Tokat Gli Komana Antik Kenti Yüzey Araótırması 2004." 23. Araótırma Sonuçları Toplantısı (30 Mayıs-03 Haziran 2005, Antalya) 2: 13-22. Ankara: T.C. Kültür BakanlıÂı Yayınları.
Erciyas, D. B. 2007 "Komana Antik Kenti Yüzey Araótırması 2005." 24. Araótırma Sonuçları Toplantısı (29 Mayıs-02 Haziran 2006, Çanakkale) 2: 155-66. Ankara: T.C. Kültür BakanlıÂı Yayınları.
542
............................................................................................................ Erciyas, D. B. 2012 "Komana ve Çevresinde ÇaÂlar Boyu Yerleóim" Türkiye'de Arkeometrinin Ulu Çınarları. Prof.Dr. Ay Melek Özer ve Prof.Dr. kahinde Demirci'ye ArmaÂan. 163-171. Homer Kitabevi, Gstanbul
Erciyas, D. B. ve M. Acara Eser (ed.) 2019 Komana Small Finds Yerleóim Arkeolojisi Serisi 7, Monografi 2, Ege Yayınları, Gstanbul.
Erciyas D. B. ve E. Sökmen 2009 "Komana Antik Kenti ve Çevresi Yüzey Araótırması 2007" 26. Araótırma Sonuçları Toplantısı 1. Cilt 26-30 Mayıs 2008 Ankara, 289-306.
Erciyas D. B. ve E. Sökmen 2010 "Komana Antik Kenti Arkeolojik Araótırma Projesi 2008 Yılı Raporu" 27. Araótırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt 25-29 Mayıs 2009 Denizli, 355-374.
Erciyas, D. B., E.Sökmen, T. Kalaycı 2008 "Tokat Gli Komana Antik Kenti Yüzey Araótırması 2006" 25. Araótırma Sonuçları Toplantısı 2. Cilt 28 Mayıs-1 Haziran 2007, Kocaeli, 197-212.
Erciyas D. B. ve Tatbul M. N. (ed.) 2015 Komana Ortaça Yerleóimi / The Medieval Settlement at Komana. Yerleóim Arkeolojisi Serisi 5, Monografi 1, Ege Yayınları, Gstanbul.
copyright 2023 karp